Na świecie występuje blisko 80 gatunków jarzębu, potocznie nazywanego przez nas jarzębiną. Znana u nas forma krzewiasta występuje jako jarząb pospolity (Sorbus aucuparia), jeden z czterech dziko rosnących polskich gatunków. Pozostałe to jarząb mączny, jarząb szwedzki i jarząb brekinia.

Dla zdrowia i urody

Najbardziej charakterystyczne czerwone kuleczki to owoce. Zawierają dużo witaminy C, E, P, K, PP, cukier sorbozę, garbniki i pektyny. Surowe owoce jarzębiny są niejadalne ze względu na gorzki smak oraz zawartość trującego w większych dawkach składnika - kwasu parasorbinowego. Na szczęście po przemrożeniu, wysuszeniu lub po zanurzeniu na chwilę we wrzątku (tzw. blanszowaniu) tracą trujące właściwości i gorzki smak.

„Jesienne Galerie – opowieści zebrane” to nowy cykl, w którym do końca października będziemy Wam opowiadać o tym, jakie zmiany w przyrodzie zachodzą o tej porze roku. Przygotujcie się na solidną dawkę witamin i wiedzy!

Tak przygotowane stają się świetnym surowcem na konfitury, soki, syropy musy czy nalewki, z najbardziej znaną – jarzębiakiem. Z kolei po usmażeniu z jabłkami owoce jarzębiny stanowią smaczny dodatek do mięs.

Owoce jarzębu zawierają dwukrotnie więcej karotenu niż marchew. Mają właściwości moczopędne, przeciwzapalne, regulują przemianę materii oraz działają wzmacniająco przy grypie i przeziębieniu. Już w starożytnym Rzymie opisywano wyciągi z owoców jarzębiny jako środek na wzmocnienie pracy serca i naczyń krwionośnych. W Polsce zielarze zalecali korale jarząbku przy krwawych biegunkach, chorobach płuc, wątroby oraz tzw. puchlinie wodnej, towarzyszącej niewydolności nerek.

Jarzębinowe legendy

Gałązki jarzębu z koralami wplatano niegdyś w wieńce dożynkowe, co miało zapewnić dobry urodzaj w roku następnym. Owoce chroniły przed nocnymi strachami, stąd chłopi bezwiednie, zanim wyszli nocą z chaty, wkładali do kieszeni kilka jarzębinowych korali. Jarzębina miała przynosić również szczęście w miłości, stąd kobiety nosiły korale wykonane z jej owoców, powierzając jarzębinie swoje najskrytsze myśli i miłosne oczekiwania.

Echo tych wierzeń brzmi jeszcze w popularnej niegdyś piosence: „Zapadł cichy wieczór, już ucichł wiatru wiew, Gdzieś w oddali słychać harmonii tęskny śpiew, Biegnę wąską dróżką, co pośród gór się pnie, Bo pod jarzębiną dwóch chłopców czeka mnie. Jarzębino czerwona, któremu serce dać, Jarzębino czerwona, biednemu sercu radź...”.

Nie tylko w Polsce gatunek ten miał tyle magicznych znaczeń. Czciły go już ludy pogańskie, a w Islandii uważany był wręcz za drzewo święte. Na grobach bliskich kładziono gałązki jarzębinowe jako amulety przeciwko złym mocom. Ten zwyczaj w Skandynawii trwa po dziś dzień. W Niemczech uważano, że gałązka z koralami jarzębiny chroni przed piorunami, dlatego kalenice domów w czas burzowy przybierano wieńcami i bukietami jarzębiny. Jedna z legend łemkowskich mówi nawet, że Judasz powiesił się właśnie na jarząbku, stąd nazwa „juda” lub „judaszowe drzewo”.

Zdjęcia z piękną jarzębiną znajdziecie również w naszym albumie. Zapraszamy!

Na podstawie zachowania się drzewa wróżono też dawniej pogodę. Gdy jarząb wczesną jesienią zaczynał zrzucać swe korale, uważano to za znak zbliżającej się wojny, epidemii lub klęski nieurodzaju. Wierzono również, że owoce jarzębiny obniżają pobudliwość płciową. W tym celu należało zawiesić gałązkę nad łóżkiem zbyt ochoczego chłopca lub nadto zalotnej panny, aby natychmiast „nieskromne chęci uśmierzyć”.

Przysmak ptaków

Jarzębina pełni również ważną rolę biocenotyczną i ekologiczną. W górnym reglu wiążę glebę swymi splątanymi korzeniami, chroniąc ją tym samym przed erozją. Z kolei jesienią i zimą jej owoce są doskonałym uzupełnieniem diety ptaków, zwłaszcza kosów, kwiczołów i migrujących przez nasz kraj dużych stad jemiołuszek. Częściowo sfermentowane są smakowitym kąskiem a zawarte w nich barwniki (karotenoidy) nadają piórom jemiołuszek czerwoną barwę. W trawieniu pomaga tym ptakom także rozrastający się na zimę żołądek.

Jarzębina należy do najpiękniejszych polskich drzew i krzewów, podkreślając zakorzenienie w tradycji i kulturze naszego krajobrazu. Sadzona jest chętnie w parkach, ogrodach a także miastach, na osiedlowych skwerach, ciesząc oczy mieszkańców swoimi jesiennymi barwami. To również dzięki niej mamy możliwość bliskiej obserwacji skrzydlatych zimowych gości.

Czy wiesz, że:

• drewno jarzębinowe znajdowało zastosowanie, m.in. w stolarstwie i  tokarstwie, ponieważ jest dość twarde i elastyczne, ma też ładny układ słojów. Dawniej robiono z jarzębiny laski spacerowe, fujarki, flety i klepki do beczek;
• największy z rodzimych jarzębów to brekinia (Sorbus torminalis), zwany też brzękiem. Jego najliczniejsze stanowisko w rezerwacie Białowodzka Góra w Nowosądeckiem liczy około 300 osobników;
• według celtyckiego horoskopu jarzębina uosabia wrażliwość (urodzeni 1–10.04 oraz 4–13.10) Jest delikatna ale i odporna, pełna wdzięku i uśmiechnięta, uważana za mistrza samokontroli. Umie podkreślać własne zalety, lubi się także stroić. Za wszystko czuje się odpowiedzialna. Jednak kontakt z nią nie jest prosty. W miłości nieprzewidywalna, wiele wymaga od partnera i niełatwo przebacza. Mimo błyskotliwej inteligencji i zamiłowań.

Źródła: wykorzystano fragmenty książki „Krzewmy krzewy” autorstwa Edwarda Marszałka i Marcina Sceliny. Cała książka, wydana przez Centrum Informacyjne Lasów Państwowych dostępna jest do pobrania w PDF! Gorąco zachęcamy do lektury, to solidna porcja merytorycznej wiedzy i kopalnia krzewiastych ciekawostek!